Ngày xưa, ở vùng đất Tây Vực, nơi sa mạc vàng trải dài và những thành quách hùng vĩ đứng sừng sững, có một vương quốc tên là Sagala, do vua Milinda cai trị. Vua Milinda là một vị quân vương tài ba, thuộc dòng dõi Hy Lạp-Bactria, với trí tuệ sắc bén và lòng khao khát tìm kiếm chân lý. Ông nổi tiếng với khả năng tranh luận, thường xuyên thách thức các học giả và triết gia từ khắp nơi đến cung điện của mình. Nhưng dù chiến thắng bao đối thủ, trong lòng vua vẫn trống rỗng, như một chiếc bình không chứa gì ngoài khát vọng.
Thời ấy, Phật giáo bắt đầu lan rộng đến Tây Vực nhờ các thương nhân và tăng sĩ. Tin tức về một vị thầy thông thái tên là Na Tiên, đệ tử xuất sắc của Đức Phật, đến vùng đất này để hoằng pháp, đã đến tai vua Milinda. Người ta kể rằng Na Tiên không chỉ thông hiểu kinh điển mà còn có khả năng giải đáp mọi thắc mắc bằng trí tuệ sâu sắc. Nghe vậy, vua Milinda quyết định triệu tập Na Tiên đến cung điện để thử tài. Ông nghĩ: “Nếu ông ta thực sự thông thái, ta sẽ đặt ra những câu hỏi hóc búa để xem đạo Phật có đáng để ta theo không.”
Ngày hẹn đến, Na Tiên xuất hiện trước cung điện Sagala, dáng vẻ giản dị trong bộ cà sa màu vàng, tay cầm cây quạt tre. Vua Milinda, ngồi trên ngai vàng với triều thần vây quanh, nhìn Na Tiên với ánh mắt dò xét. Ông mở lời: “Này Na Tiên, ta nghe nói ông là người thông thái, đệ tử của Đức Phật. Ta có nhiều câu hỏi, và nếu ông không trả lời được, ta sẽ tuyên bố đạo Phật chỉ là lời nói suông.” Na Tiên mỉm cười, đáp: “Thưa đại vương, xin người cứ hỏi. Trí tuệ không nằm ở việc thắng thua, mà ở sự khai sáng.”
Vua Milinda bắt đầu với câu hỏi đầu tiên: “Na Tiên, ông nói có ‘cái ta’, nhưng Phật giáo lại dạy rằng không có ‘cái ta’. Vậy ông là ai, và cái gì khiến ông đứng đây trước mặt ta?” Triều thần xôn xao, chờ xem Na Tiên sẽ trả lời thế nào. Na Tiên bình thản nói: “Thưa đại vương, con người giống như một cỗ xe. Nếu ta hỏi ‘cỗ xe là gì?’, người sẽ không chỉ vào bánh xe, hay trục xe, hay thân xe mà nói đó là cỗ xe. Cỗ xe chỉ là sự kết hợp của các bộ phận, không có một thực thể cố định gọi là ‘cỗ xe’. Cũng vậy, ‘cái ta’ không phải là một thực thể độc lập, mà là sự hợp thành của thân, tâm, và các uẩn. Khi hiểu rõ điều này, ta thấy được bản chất vô ngã.”
Vua Milinda ngẫm nghĩ, cảm thấy câu trả lời sâu sắc nhưng vẫn chưa thỏa mãn. Ông hỏi tiếp: “Nếu không có ‘cái ta’, ai là người làm việc thiện, ai chịu quả báo? Làm sao ta chịu trách nhiệm cho hành động của mình?” Na Tiên đáp: “Thưa đại vương, không có ‘cái ta’ cố định, nhưng có nghiệp – những hành động do ý chí dẫn dắt. Như ngọn lửa cháy từ củi này sang củi khác, nghiệp tiếp nối qua các kiếp sống, không phải do một ‘cái ta’ thường hằng. Hiểu được điều này, ta sống có trách nhiệm, vì mỗi hành động đều gieo nhân cho tương lai.”
Cuộc đối thoại kéo dài hàng giờ, với hàng loạt câu hỏi hóc búa từ vua Milinda: về bản chất của thời gian, về sự tái sinh, về sự giác ngộ. Mỗi lần, Na Tiên đều dùng ví dụ sinh động để giải thích. Khi vua hỏi về tái sinh, Na Tiên so sánh nó với ngọn lửa từ ngọn nến này nhảy sang ngọn nến khác – không phải ngọn lửa cũ, nhưng cũng không phải ngọn lửa mới hoàn toàn. Khi hỏi về giác ngộ, Na Tiên kể về một người mù tìm thấy ánh sáng, không phải bằng mắt, mà bằng sự hiểu biết nội tại.
